مهمترین ضوابط نظارت بر آسانسور ویژه ناظرین پنج گانه

نظارت بر اجرای آسانسور وظیفه کدام ناظر هست؟

امروزه با توجه به افزایش ارتفاع ساختمان‌ها و بالا رفتن سن بهره‌برداران، آسانسور به‌عنوان یکی از الزامات اصلی ساختمان به شمار می‌آید و این موضوع تا جایی پیش رفته که ساختمان‌های حتی با تعداد طبقات کم ( 2 طبقه ) و بدون آسانسور در زمان خریدوفروش با مشکل مواجه می‌شوند و اغلب سازندگان در همان ابتدای کار در نقشه‌های خود آسانسور را در نظر می‌گیرند.
اما متاسفانه در تخلفات ساختمانی مربوط به آسانسور یا حوادث سقوط آسانسور، شاهد آن هستیم که نام مهندسین ناظر نیز به‌عنوان یکی از مقصرین این پرونده‌ها در محاکم قضایی مطرح می‌شود.
در اغلب این پرونده‌ها که منجر به طرح دعوای حقوقی یا کیفری در محاکم قضایی از جانب سازنده یا فرد آسیب‌دیده می‌شود، یکی از متهمین پرونده مهندسین ناظر ساختمان هستند که می‌بایست در زمان اجرا و در موعد مقرر در این خصوص اظهار نظر کرده و گزارش تخلف ارائه می‌دادند.
در این مقاله به شرح وظایف مهندسین ناظر سازه، معماری، نقشه‌بردار، تاسیسات برقی و مکانیکی در خصوص آسانسور خواهیم پرداخت.

هدف از اخذ استاندارد آسانسور چیست؟

اخذ گواهی استاندارد برای آسانسور، یک فرآیند تشریفاتی نیست، بلکه یک الزام قانونی و فنی با اهداف حیاتی است. مهم‌ترین اهداف این فرآیند عبارتند از:

1. حفظ جان و ایمنی استفاده‌کنندگان: این اصلی‌ترین و مهم‌ترین هدف است. استاندارد آسانسور تضمین می‌کند که تمامی قطعات از ترمزهای ایمنی (پاراشوت) و گاورنر گرفته تا سیم بکسل‌ها و سیستم‌های برقی، به درستی کار کرده و در شرایط اضطراری، از سقوط یا حوادث ناگوار جلوگیری می‌کنند.
2. اخذ پایان‌کار ساختمان: بر اساس مقررات ملی ساختمان و ضوابط شهرداری‌ها، صدور گواهی “پایان‌کار” برای ساختمان‌های دارای آسانسور، منوط به ارائه “گواهی ایمنی و کیفیت آسانسور” از شرکت‌های بازرسی فنی مورد تأیید سازمان استاندارد است. بدون این گواهی، فرآیند اداری ساختمان قفل می‌شود.
3. پوشش بیمه‌ای: شرکت‌های بیمه، تنها آسانسورهایی را تحت پوشش بیمه حوادث و مسئولیت قرار می‌دهند که دارای گواهی استاندارد ادواری معتبر باشند. در صورت بروز حادثه برای یک آسانسور فاقد استاندارد، هیچ‌گونه خسارتی از طرف بیمه پرداخت نخواهد شد.
4. تضمین کیفیت نصب و قطعات: فرآیند بازرسی استاندارد، شرکت نصاب را ملزم می‌کند تا از قطعات مرغوب و استاندارد استفاده کرده و تمامی مراحل نصب را مطابق با ضوابط فنی دقیق انجام دهد. این امر کیفیت کلی سامانه را افزایش می‌دهد.

همچنین بخوانید: دوره جامع نظارت ساختمان فنون عمران

ضوابط مرتبط با آسانسور

سازمان نظام‌مهندسی بر اساس مبحث دوم مقررات ملی ساختمان و نیز قانون نظام‌مهندسی، توسط مهندسین ناظر و بر اساس ضوابط مندرج در مبحث 15 مقررات ملی ساختمان، به‌عنوان متولی اصلی کنترل و اجرای صحیح آسانسور در ساختمان هست. اما از سوی دیگر سازمان ملی استاندارد نیز بر اساس مصوبه‌ای که در شورای عالی استاندارد مصوب گردیده است به‌صورت موازی با سازمان نظام‌مهندسی ساختمان، مسئولیت کنترل آسانسور و صدور استاندارد آسانسور را بر عهده دارد. هرچند که سازمان استاندارد در پایان کار و بعد از اتمام مراحل اجرای ساختمان واردشده و تنها در خصوص نحوه کارکرد و نوع موتور و سایر لوازم جانبی آسانسور نظر می‌دهد.
پس مبحث 15 مقررات ملی ساختمان، استانداردهای 3548،1-6303، 2 – 6303، 7985 الی 7988، 13971، 13975، 13477، 8060، 13472 به‌عنوان الزامات قانونی‌ای هستند که در نظارت و کنترل آسانسور باید توسط سازمان‌ها و افراد مسئول مدنظر قرارگرفته و استاندارد و تائید آسانسور باید بر اساس آن‌ها صادر گردد.

ناظرین پنج‌گانه چه کسانی هستند و چه نقشی در نظارت بر آسانسور دارند؟

در فرآیند ساخت و ساز شهری، نظارت بر اجرای صحیح و ایمن ساختمان بر عهده چهار ناظر اصلی (عمران، معماری، تأسیسات برقی و تأسیسات مکانیکی) و یک ناظر هماهنگ‌کننده است. اما باید توجه داشت که آسانسور یک مقوله فوق تخصصی است که نظارت بر آن فراتر از حیطه دانش عمومی این چهار رشته است. نقش ناظرین در ارتباط با آسانسور به شرح زیر است:

• ناظر عمران: وظیفه اصلی او کنترل ابعاد و اجرای صحیح چاله آسانسور، فونداسیون موتورخانه ، شاسی کشی و جوشکاری اجزای آن و همچنین پیش‌بینی قلاب (هوک) سقف برای مراحل نصب و تعمیرات است. ناظر عمران، استحکام سازه‌ای بخش‌های مرتبط با آسانسور را تأیید می‌کند.
• ناظر معماری: این ناظر بر جانمایی صحیح آسانسور طبق نقشه‌های معماری، ابعاد کابین، رعایت فاصله درب‌ها، و مسیرهای دسترسی مناسب برای افراد (به‌ویژه افراد توان‌یاب) نظارت می‌کند.
• ناظر تأسیسات برقی: وظیفه او کنترل و تأیید تأمین برق سه‌فاز مورد نیاز برای موتورخانه، اجرای صحیح سیستم اتصال به زمین (ارتینگ) برای کل سامانه آسانسور، و پیش‌بینی روشنایی مناسب برای چاه و موتورخانه است.
• ناظر تأسیسات مکانیکی: نظارت بر تهویه مناسب موتورخانه (برای جلوگیری از داغ شدن موتور) و چاه آسانسور بر عهده این ناظر است.

نکته کلیدی: هیچ‌کدام از این چهار ناظر، مجوز فنی برای تأیید ایمنی و عملکرد خود آسانسور را ندارند. نقش آن‌ها صرفاً آماده‌سازی زیرساخت‌های ساختمانی (عمرانی و تأسیساتی) برای نصب آسانسور است. مسئولیت اصلی تأیید فنی و ایمنی عملکرد آسانسور منحصراً بر عهده بازرس شرکت‌های مورد تأیید سازمان ملی استاندارد ایران است.

وظایف مهندسین ناظر بر سازه آسانسور

همان‌طور که قبلا هم گفته‌شده، مسئولیت مهندسین ناظر از زمان صدور پروانه ساختمان شروع می‌شود؛ یعنی نظارت ساختمان یک نظارت مستمر است نه نظارت مرحله‌ای.
در همین راستا وظایف هر یک از مهندسین ناظر را در مراحل مختلف اجرای آسانسور بررسی می‌کنیم:

جانمایی چاهک آسانسور در مرحله فونداسیون

اولین و مهم‌ترین مرحله از اجرای ساختمان که چاهک آسانسور هم بخشی از آن است، جانمایی فونداسیون روی زمین هست. مهندسین ناظر سازه، معمار و نقشه‌بردار موظف هستند در مرحله اجرای فونداسیون، از جانمایی چاهک و انطباق ابعاد و موقعیت آن با نقشه‌های مصوب اطمینان حاصل نمایند و در صورت عدم انطباق یا وجود مغایرت، این موضوع را گزارش کرده و مرجع صدور پروانه را موظف نمایند که مالک را ملزم به اصلاح تخلف فوق‌الذکر قبل از اجرای بتن فونداسیون نماید.

در جانمایی چاهک آسانسور باید دقت شود که ابعاد آن کوچک یا جابجا نشود، چون بعد از اجرای ساختمان برای اصلاح این موارد تخلف هزینه‌های سنگینی باید خرج شود که در برخی موارد نیز این تخلفات قابل اصلاح نخواهند بود.

اجرای بازشوی آسانسور در سقف طبقات

بعد از اطمینان از جانمایی چاهک در فونداسیون، می‌بایست در مرحله اجرای سقف‌های طبقات دقت شود که محل بازشوی آسانسور در سقف دقیقا در راستای چاهک باشد.
کنترل این موضوع نیز در طبقات وظیفه مهندسین ناظر معمار و نقشه‌بردار هست که به آن کنترل هم‌راستایی بازشوی سقف گفته می‌شود.
کنترل هم‌راستایی می‌تواند توسط دوربین نقشه‌برداری یا شاقول بنایی هم انجام شود.
اما در همین مرحله می‌بایست ابعاد بازشوی آسانسور نیز توسط ناظر سازه و معمار کنترل شود و در صورتیکه تخلف ابعادی وجود داشته باشد مثلا ابعاد آسانسور کوچک‌شده باشد، مهندس ناظر سازه باید تخلف سازه‌ای و ناظر معمار باید تخلف ابعادی را گزارش نمایند.

اجرای قطعات مدفون از قبیل قلاب آسانسور، بلیت‌های اتصال شاسی در طبقات

هم‌زمان با اجرای سقف‌ها و بتن‌ریزی آن، مهندسین ناظر و مجری ساختمان باید قطعات مدفون در بتن مانند بلیت‌های اتصال شاسی آسانسور در تراز سقف طبقات و قلاب آسانسور را که در سقف خرپشته اجرا می‌شود، کنترل و یادآوری نماید تا بعد از بتن‌ریزی دچار مشکل ایجاد نشود.

آرماتوربندی و بتن‌ریزی دال کف و بالای چاه آسانسور و نصب بلیت‌های اتصال شاسی در کف چاهک
مهندس ناظر سازه می‌بایست آرماتوربندی و قالب‌بندی و بتن‌ریزی کف و سقف چاه آسانسور را مطابق بر نقشه‌های مصوب و طراحی مهندس طراح نظارت نماید. اما در دال سقف برای عبور کابل‌های آسانسور می‌بایست غلاف‌هایی اجرا شود که حتما باید با هماهنگی شرکت نصاب آسانسور و ناظر سازه انجام شود. همچنین بلیت‌های کف چاهک آسانسور نیز باید مطابق با نقشه‌های مصوب سازه و هماهنگی ناظر سازه و شرکت نصاب آسانسور اجرا شود.

شاسی کشی آسانسور

 شاسی آسانسور که اسکلت فلزی‌ای هست که ریل‌های حرکت کابین و سایر الحاقات آسانسور به آن متصل خواهند شد بسیار اهمیت دارد و مهندسین ناظر سازه و معمار باید آن را کنترل نمایند. برخی از مهندسین بر این نظرند که کنترل شاسی و اتصالات و جوشهای شاسی آسانسور نیز بر عهده بازرس آسانسور اما با توجه به دلایل زیر مهندسین ناظر سازه موظف به کنترل شاسی می‌باشند:

• وجود نقشه‌های شاسی کشی آسانسور و اتصالات آن در نقشه‌های مصوب سازه
  
• پرونده‌های محکومیت مهندسین ناظر و رویه قضایی قضات در این خصوص
  
• حضور بازرس آسانسور پس از اتمام مراحل ساخت و زمانی که هیچ دسترسی‌ای به شاسی و اتصالات آن نمی‌باشد.

اما مهندسین ناظر معمار نیز در مرحله شاسی کشی باید بر ابعاد تمام‌شده داخل شاسی نظارت کنند تا با ابعاد استاندارد برای کابین آسانسور مطابق با نقشه‌های معماری مغایرت نکند. همچنین شاقول بودن شاسی کشی بسیار مهم است چون در صورت عدم شاقولی، احتمال سقوط کابین و عمل نکردن پاراشوت‌ها وجود خواهد داشت.

دیوارچینی چاه آسانسور

پس از شاسی کشی آسانسور و اجرای ضدزنگ روی آن که باید توسط ناظر سازه کنترل شود (مطابق مبحث دهم مقررات ملی که اشاره دارد تمام مقاطع فولادی مورداستفاده در ساختمان بایستی از پوسیدگی در مقابل رطوبت مراقبت شوند ) نوبت به اجرای دیوارهای پیرامون چاه آسانسور می‌رسد. در این مرحله وظیفه نظارت بر عهده ناظر معمار و تأسیسات برق و مکانیک بوده و باید دقت نمایند:

• ضخامت دیوارهای آسانسور باید 20 سانتی اجرا شود. ( بند 4-9-1-1 مبحث چهارم ) نکته: اجرای عایق حرارتی و صوت در خصوص بخشی از دیوار آسانسور که با واحد مشترک است می‌بایست طبق مبحث 19 رعایت شود.
  
• جدار داخلی دیوارها حتما با مصالحی اندود شوند که در زمان بهره‌برداری از آسانسور، امکان ریزش مصالح بر روی کابین نباشد. مثلا اگر قرار است در این جداره پلاستر سیمان اجرا کنید حتما باید سطح آن لیسه‌ای شود. همچنین طبق دستورالعمل سازمان استاندارد می‌بایستی جدار داخلی رنگ‌کاری نیز شود که توصیه می‌شود از رنگ‌های روشن در این جدار استفاده نمایید.
  
• به‌هیچ‌عنوان از چاه آسانسور برای عبور لوله‌های تأسیساتی یا کابل‌های برق به‌غیراز سیم و کابل مربوط به آسانسور و روشنایی داخل چاه استفاده نشود. ( بند 15-2-2-3-5 مبحث پانزدهم )

نصب درب‌ها و نازک‌کاری داخل و خارج چاه آسانسور

حتما دقت شود درب ورودی آسانسور با عرض مناسب با کاربری آن نصب شود. به‌هیچ‌عنوان در داخل چاه آسانسور نباید برجستگی‌هایی وجود داشته باشد که در زمان حرکت کابین داخل چاه با آن برخورد نماید.
نکته 1: بهتر است در زمان اندود کردن دیوارهای داخل چاه آسانسور در قسمت زیرین درب‌های ورودی، این قسمت را حدودا 3 cm فرورفته تر در نظر بگیرید در غیر این صورت برای جلوگیری از نفوذ آب‌های سطحی حاصل از نظافت راه‌پله‌ها که به داخل چاه آسانسور نفوذ می‌کنند و باعث تخریب اندود دیوار در این قسمت‌ها می‌شوند باید، زیر درب طبقه بالا تا روی درب طبقه پایین با ورق فلزی به عرض درب ورودی آسانسور پوشانیده شود.
نکته 2: مهندسین ناظر معمار حتما دقت کنند که کف اتاق آسانسور نباید توسط مصالح صاف و لغزنده پوشانده شود در غیر این صورت مجبور به اصلاح آن خواهیم بود.

نکته 3: مهندسین ناظر مکانیک دقت داشته باشند که حتما دریچه تهویه اتاق آسانسور را در نظر بگیرند؛ و این دریچه حتما باید دارای توری باشد که از ورود پرندگان به داخل اتاق جلوگیری نماید.

 نصب و راه‌اندازی آسانسور

تا اینجا در مورد اجرای چاه آسانسور و ملزومات آن صحبت شد که می‌توان گفت عدم توجه به این بخش می‌تواند موجب تحمیل هزینه‌های اضافی به پروژه شود.
اما بعد از اتمام این مراحل نوبت به نصب و راه‌اندازی آسانسور می‌رسد که این بخش توسط اکیپ‌های تخصصی و شرکت‌های صلاحیت‌دار انجام‌شده و بازرسی آن نیز عموماً توسط بازرس استاندارد انجام می‌شود؛ اما بخش‌هایی نیز وجود دارد که لازم است توسط ناظران کنترل گردد. ازجمله:

1. کنترل کابل‌کشی متناسب با نقشه‌های مصوب از تابلوی برق اصلی تا داخل اتاق آسانسور ( ناظر برق )
2. کنترل تابلوی برق آسانسور با نقشه‌های مصوب ( ناظر برق )
3. کنترل اجرای روشنایی داخل اتاق آسانسور ( ناظر برق )
4. کنترل نصب تابلو برق بافاصله قانونی از درب ورودی اتاق ( ناظر برق )
5. کنترل توقف آسانسور در نزدیک‌ترین طبقه هم‌زمان با قطع برق ( ناظر برق )
6. کنترل جهتِ باز شدن درب اتاق آسانسور که باید به سمت بیرون باشد ( ناظر معمار)

همچنین این درب باید از داخل با دستگیره بازشده و از بیرون توسط کلید و باید زبانه قفل این درب را ثابت کنید تا امکان قفل شدن نداشته باشد.

مسائل ایمنی مربوط به آسانسور
اهمیت دادن به مسائل ایمنی مربوط به آسانسور از شروع بکار تا پایان کار بسیار مهم و ضروری است. لذا مهندسین ناظر باید مدنظر قرار بدهند که دستور کار در خصوص رعایت موارد ایمنی اعم از مسدود کردن بازشوی آسانسور در زمان فعالیت اکیپ‌های اجرایی مختلف بر عهده مهندس ناظری است که بر کارکرد آن اکیپ نظارت دارد.

به‌طور مثال: اگر یکی از نفرات اکیپ تأسیسات مکانیکی به داخل چاه آسانسور سقوط کند، ناظر مکانیک است که در این خصوص محاکمه خواهد شد.

شرایط استاندارد آسانسور

برای اینکه یک آسانسور بتواند گواهی استاندارد را دریافت کند، باید مجموعه‌ای از شرایط فنی و ایمنی را احراز نماید. این شرایط در دو مرحله “استاندارد اولیه” (برای دریافت پایان‌کار) و “استاندارد ادواری” (سالانه) بررسی می‌شوند. مهم‌ترین این شرایط عبارتند از:

• وجود قرارداد سرویس و نگهداری: باید یک قرارداد معتبر با یک شرکت دارای پروانه طراحی و مونتاژ آسانسور برای سرویس و نگهداری ماهانه وجود داشته باشد.
• بیمه‌نامه معتبر: آسانسور باید دارای بیمه‌نامه مسئولیت مدنی معتبر باشد.
• عملکرد صحیح ترمز ایمنی (پاراشوت): این سیستم باید قادر باشد در زمان افزایش سرعت غیرمجاز، کابین را به صورت ایمن متوقف کند.
• عملکرد صحیح گاورنر (کنترل‌کننده مکانیکی سرعت): این قطعه باید در سرعت تعیین شده، فرمان توقف را به پاراشوت صادر کند.
• استحکام و سلامت سیم بکسل‌ها: تعداد، قطر و وضعیت ظاهری سیم بکسل‌ها باید مطابق استاندارد باشد و هیچ‌گونه خوردگی یا پارگی رشته در آن‌ها مشاهده نشود.
• عملکرد صحیح قفل درب‌ها: درب‌های طبقات نباید در غیاب کابین باز شوند و کابین نیز نباید با درب باز حرکت کند.
• وجود سیستم برق اضطراری (UPS): برای تأمین روشنایی کابین و رساندن آن به نزدیک‌ترین طبقه در زمان قطع برق.
• اجرای صحیح سیستم ارت (اتصال به زمین): برای جلوگیری از خطر برق‌گرفتگی.
• وجود پلاک‌های اطلاعاتی و هشدار: پلاک ظرفیت داخل کابین، اطلاعات شرکت سازنده و هشدارهای ایمنی باید نصب شده باشند.

نکاتی که بازرس ایمنی آسانسور باید بداند!

یک بازرس حرفه‌ای آسانسور از شرکت‌های مورد تأیید سازمان استاندارد، باید فراتر از یک چک‌لیست ساده عمل کند. او یک متخصص است که مسئولیت سنگینی بر عهده دارد. نکات کلیدی برای چنین فردی عبارتند از:

1. تسلط کامل بر استاندارد ملی ایران (مبحث ۶۳۰۳): بازرس باید به تمام جزئیات، تبصره‌ها و ویرایش‌های جدید استاندارد ملی آسانسور مسلط باشد و بداند هر الزام فنی برای چه هدف ایمنی طراحی شده است.
2. عدم پذیرش فشار و توصیه‌ها: بازرس باید کاملاً مستقل عمل کرده و تحت تأثیر فشار مالک، شرکت نصاب یا ناظر برای نادیده گرفتن نواقص قرار نگیرد. امضای او به منزله تأیید ایمنی است و مسئولیت حقوقی و کیفری سنگینی به همراه دارد.
3. دقت در تست‌های عملکردی: مهم‌ترین بخش بازرسی، تست‌های عملی است. بازرس باید شخصاً تست عملکرد پاراشوت (با ایجاد حالت اضافه سرعت ساختگی)، تست قفل درب‌ها و سیستم‌های ایمنی را انجام دهد و صرفاً به اظهارات شرکت نصاب اکتفا نکند.
4. بررسی دقیق مستندات: کنترل اصالت گواهی استاندارد قطعات کلیدی (مانند گاورنر، پاراشوت و تابلو فرمان)، بررسی بیمه‌نامه و قرارداد سرویس و نگهداری از وظایف اصلی بازرس است.
5. ثبت دقیق و شفاف نواقص: در صورت وجود هرگونه ایراد، بازرس موظف است آن را به صورت کتبی، واضح و با ارجاع به بند مربوطه در استاندارد، در “گزارش عدم انطباق” ثبت کرده و به مالک و شرکت نصاب ابلاغ نماید تا جهت رفع آن‌ها اقدام شود.
6. توجه به جزئیات کوچک اما حیاتی: مواردی مانند وجود روشنایی کافی در چاه، نبود نخاله ساختمانی در چاهک، عملکرد صحیح زنگ خطر و تهویه موتورخانه نباید از چشم بازرس دور بماند.

در نهایت، بازرس باید به خاطر داشته باشد که او آخرین خط دفاعی برای حفظ جان مردم در برابر یک آسانسور ناایمن است.

جمع‌بندی

نظارت بر اجرای آسانسور یکی از وظایف مهم ناظرین ساختمان است که تأثیر مستقیمی بر ایمنی ساکنین و عملکرد صحیح آسانسور دارد. در این فرآیند، رعایت ضوابطی مانند مطابقت ابعاد چاه آسانسور با نقشه‌های مصوب، اجرای صحیح چاله و دیواره‌های چاه، نصب درهای طبقات با استانداردهای لازم، هم‌راستا بودن ریل‌های راهنما، بررسی تابلو فرمان و سیستم‌های ایمنی (مانند ترمز اضطراری و پاراشوت) ضروری است. همچنین، تست‌های عملکردی آسانسور قبل از بهره‌برداری و دریافت گواهی تأییدیه استاندارد نباید نادیده گرفته شود. عدم رعایت این ضوابط می‌تواند منجر به خرابی‌های زودرس، عملکرد نادرست و حتی حوادث خطرناک شود.

در دوره اجرای ساختمان فنون عمران، شما با تمامی ضوابط در ساخت و ساز شهری و نکات فنی اجرای آن آشنا خواهید شد تا بتوانید در پروژه‌های ساختمانی، استانداردهای ایمنی را به‌طور کامل رعایت کنید.

نویسنده: مهندس علی بهرامیان بذل

علی بهرامیان هستم.مجری، ناظر و محقق مباحث حقوقی و فنی ساختمان سازی و همیشه از آگاهی دادن و ارائه محتوای کاربردی به دیگران لذت می‌برم.