بتن مگر و نکات اجرایی آن

بتن مگر چیست؟

بتن مِگر، بتن نظافت یا بتن لاغر (lean) محصولی است حاصل از اختلاط سنگدانه (ماسه و نخودی)، سیمان و آب که قبل از اجرای عملیات آرماتوربندی و بتن ریزی مقاطع بتنی روی خاک یا یک سطح ناهموار اجرا می شود. بتن مِگر یک بتن غیر سازه ای بوده و عیار سیمان آن 100 تا 150 کیلوگرم بر متر مکعب می باشد. در ادامه به دلایل اجرا و طرح اختلاط این بتن خواهیم پرداخت.

همچنین بخوانید: گروت بتن چیست؟

انواع کاربرد بتن مگر و دلایل استفاده از آن

بعد از اتمام خاکبرداری یا گودبرداری برای اجرای اجزای سازه ای بتنی ساختمان که در تماس با خاک هستند مانند فونداسیون های نواری و گسترده، شناژها در فندسیون های تکی و… لازم است پس از تسطیح و رگلاژ کف گود، لازم است قبل از شروع آرماتوربندی عضو مورد نظر یک لایه بتن مگر اجرا شود.

با اجرای بتن مگر ما به اهداف زیر دست پیدا می کنیم:

1. ایجاد سطحی هموار برای آرماتوربندی و قالب بندی اجزای مورد نظر
2. در صورت ارتباط مستقیم بتن با خاک، شیره بتن جذب خاک شده و به اصطلاح خواهد سوخت . لذا با اجرای بتن مگر از ارتباط خاک و بتن جلوگیری می شود.

روش ساخت بتن مگر و مواد تشکیل دهنده آن

از آنجا که بتن مگر یک بتن غیر سازه ای می باشد ، امکان ساخت بتن مگر به صورت دستی در کارگاه و یا تهیه آن به صورت بتن آماده وجود دارد. در پروژه های بزرگ که حجم بتن مگر زیاد می باشد می توان برای سرعت در پیشرفت پروژه ، بتن مگر را از کارخانه های تولید بتن آماده تهیه کرد که این امر می تواند به کیفیت و سرعت اجرا کمک زیادی بکند.

در صورتیکه قصد تهیه بتن مگر به صورت بتن آماده را دارید لازم است به این نکته توجه کنید که با توجه به پایین بودن عیار بتن مگر، برای انتقال بتن تا محل اجرا توسط پمپ بتن لازم است عیار آنرا حداقل 200 در نظر بگیریم در غیر اینصورت یا باید مسیر تراک میکسر را باز کنیم تا بتن به صورت شوتی در مقطع تخلیه شود یا اینکه بتن را توسط وسایلی مانند فرغون ، دامپر یا … حمل و تخلیه کنیم. در صورتیکه قصد تخلیه بتن به روش دستی را دارید لازم است تعداد نفرات در بتن ریزی را افزایش دهید تا بدلیل طولانی شدن زمان تخلیه ، بتن در داخل دیگ تراک سفت نشود.

ماشین آلات و ابزار مورد نیاز ساخت بتن مگر

همانطور که گفته شد اگر قصد تهیه بتن مگر را بصورت آماده از کارخانه بتن داشته باشیم نیاز به تهیه ماشین خاصی در کارگاه نمی باشد اما برای حمل بتن به محل اجرا وابسته به فاصله محل تخلیه بتن تا محل استقرار تراک میکسر، لازم است فرغون های دستی یا دمپر به تعداد لازم تهیه و در کارگاه حاضر باشند.

اما اگر بتن مگر در کارگاه ساخته می شود لازم است حداقل یک دستگاه بتنیر برقی یا بنزینی را از قبل تهیه کنیم، بتنیرها را می توان به صورت روزانه کرایه کرد.

اما برای پخش و اجرای بتن مگر لازم است ابزار زیر در کارگاه موجود باشد:

• ریسمان کار برای کروم بندی بین نقاط و تعیین ارتفاع بتن ریزی
• بیل
• تخته ماله
• شمشه فلزی

همچنین وسایلی مانند: چکمه لاستیکی به تعداد نفراتی که قرار است در ماله کشی و پخش بتن فعالیت کنند و دستکش بنایی و دستکش کار نیز به تعداد نفرات از قبل تهیه شود.

طرح اختلاط بتن مگر

بعضاً دیده می شود که برخی از سازندگان، پیمانکاران و حتی مهندسین با استناد به غیرسازه ای بودن بتن مگر، اعتقاد دارند که نیازی به رعایت طرح اختلاط بتن مگر وجود ندارد. اما لازم است توجه کنیم که برای تهیه و اجرای بتن مگر نیز هزینه های زیادی پرداخت شده که ممکن است با کوتاهی در ساخت آن موجب هدر رفتن آن هزینه ها بشویم. پس با کمی دقت در اختلاط بتن مگر می توان از این موضوع جلوگیری کرد که در ادامه به این موضوع می پردازیم:

تعریف طرح اختلاط: به نسبت اختلاط مصالح تشکیل دهنده بتن که وابسته به سازه ای یا غیر سازه ای بودن آن و نیز مصالح مصرفی دارد، طرح اختلاط گفته می شود.

طرح اختلاط بتن های سازه ای می بایست توسط آزمایشگاه و با دقت بالا تهیه شود که عدم توجه به این موضوع می تواند موجب عدم تامین مقاومت مشخصه بتن و حتی تخریب بتن مورد نظر شود. اما بتن مگر حساسیت بتن های سازه ای را نداشته و می توان برای آن طرح اختلاط کلی ای را پیشنهاد کرد.

برای تعیین طرح اختلاط در ابتدا لازم است مشخص کنیم بتن مورد نظر در کدام رده بندی مطابق مقررات ملی قرار می گیرد. مبحث نهم مقررات ملی ساختمان، بتن ها را بر اساس مقاومت مشخصه آنها به صورت زیر دسته بندی می کند:

C10 , C15 , C20 , C25 . . . C70  که عدد بعد از حرف C نشان دهنده مقاومت مشخصه بتن مورد نظر برحسب مگاپاسکال می باشند.

مبحث نهم مقررات ملی ساختمان و آیین نامه آبا، بتنهای سازه ای را از C20 به بعد دسته بندی کرده که رده های پایین تر از آنرا می توان به عنوان بتن های غیر سازه ای مانند مگر استفاده کرد.

برای مشخص کردن مقاومت مشخصه بتن لازم است از آن نمونه گیری انجام شود که در ساخت وساز شهری نمونه گیری از بتن مگر مرسوم نبوده، اما احتمال دارد که در نظام فنی و اجرایی کارفرما پیمانکار را ملزم به نمونه گیری از بتن مگر نماید.

لازم است به این نکته توجه کنید که مقاومت مشخصه بتن با عیار آن تفاوت دارد که ما در مقاله ” ارزیابی نتایج بتن توسط مهندس ناظر ” پرداخته ایم.

عیار بتن نشانه دهنده مقدار سیمان مصرفی در یک متر مکعب بتن می باشد که عیار بتن مگر می تواند 100 یا 150 کیلوگرم باشد. لازم است به این نکته توجه کنید که هر چه عیار بتن مصرفی کم باشد، مقدار ماسه بیشتر می شود. اضافه کردن ماسه برای بالا بردن کارایی بتن می باشد.

اما طرح اختلاط پیشنهادی یک متر مکعب بتن مگر برابر است با:

• مقدار سیمان: 150 کیلوگرم
• مقدار آب: 75 تا 80 لیتر
• مقدار سنگدانه مصرفی (ماسه و نخودی): 1800 کیلوگرم، که از این مقدار 60 تا 70 درصد آنرا ماسه و 30 تا 40 درصد نیز از سنگدانه (نخودی) تشکیل می شود.

در صورتیکه قرار است از بتننیر های 250 لیتری برای ساخت بتن مگر استفاده کنید باید دقت کنید که ظرفیت اسمی این بتننیر ها 250 لیتر و ظرفیت واقعی آنها حدودا 200 لیتر می باشد، لذا برای ساخت 1 متر بتن مگر باید طرح فوق را تقسیم بر 5 کنید.

بیشتر بخوانید: نحوه اجرای سقف تیرچه بلوک

ضخامت و ارتفاع بتن مگر

ضخامت بتن مگر در تمام نقشه ها 10 سانت مشخص شده است اما در صورتیکه سطح زیر فونداسیون سنگی باشد می توان این مقدار را حتی تا 5 سانت هم کاهش داد چون امکان شکستن بتن مگر وجود ندارد اما اگر خاک داشته باشید ، سعی کنید حداقل 10 سانت رعایت شود.

نحوه اجرای بتن مگر

بعد از اتمام گودبرداری یا خاکبرداری، لازم است سطح تراز کف گود با توجه به نقشه های مصوب کنترل شده و پستی و بلندی های احتمالی موجود به صورت دستی رگلاژ شود. برای این کار می توان به کمک نقشه بردار در نقاطی از زمین میلگردهایی را کوبیده و روی آنها تراز بتن مگر را مشخص کنیم.

سپس بین میخها ریسمان کشی کرده بلندیهای موجود را به صورت دستی صاف و مسطح می کنیم. در صورتیکه میخها را در امتداد نوارهای فونداسیون کوبیده باشیم از آنها می توانیم به عنوان کروم نیز استفاده کرده و در زمان بتن ریزی ، تراز بتن مگر را کنترل کنیم.

نکته: بهتر است در زمان گودبرداری مهندس نقشه بردار در کارگاه حاضر بوده و تراز کف گود را به صورت مداوم کنترل کند. این کار برای جلوگیری از اضافه گودبرداری یا گودبرداری کمتر از تراز نقشه ها می باشد. چرا که در هر دو صورت هزینه های اضافه ای به پروژه بابت رگلاژ دستی کف گود یا پُرکردن اضافه گودبرداری توسط سنگ چینی یا بتن سازه ای تحمیل خواهد شد که اگر بخواهیم زمان از دست رفته را نیز به هزینه ها اضافه کنیم ، بعضاً ضرر زیادی را متحمل می شویم.

پس از کف گود در صورتیکه قصد اجرای فونداسیون نواری را داشته باشیم، ابتدا نوارهای فونداسیون گچ ریزی می شوند که شما می توانید برای کسب اطلاعات در این خصوص به مقاله ” گچ ریزی فونداسیون چگونه انجام می شود ؟ ” مراجعه کنید. در اینجا لازم است توجه کنید که عرض بتن مگر را 10 سانت بیشتر از عرض نوار فونداسیون در نظر می گیریم که این اضافه عرض بابت استقرار قالب های فونداسیون یا شناژ می باشد.

حجم بتن مگر مصرفی برابر است با سطح نوارهای فونداسیون یا سطح کل فونداسیون رادیه ضربدر ضخامت آن . 

پیش بینی تعداد نفرات لازم با توجه به حجم بتن ریزی نیز نکته حائز اهمیت بعدی است که از قبل باید پیش بینی کرده باشیم . حداقل تعدا نفرات برای زمانی که قرار است بتن مگر در کارگاه ساخته و اجرا شود ، 5 نفر می باشد .

• 2 نفر مخلوط کردن و ساخت بتن
• 2 نفر حمل بتن
• 1 نفر پخش و تسطیح بتن مگر

با توجه به دستمزدهای امروز ( کارگر 400 هزار تومان و بنا 800 هزار تومان ) حداقل متراژ بتن ریزی شده توسط نفرات فوق باید حداقل 40 متر مربع باشد.

نحوه قالب بندی بتن مگر

قالب‌بندی بتن مگر به دلیل اینکه این لایه قرار نیست بار سازه‌ای تحمل کند و دقت ابعادی آن در حد فونداسیون اصلی حیاتی نیست، بسیار ساده‌تر از سایر بخش‌های سازه است. معمولاً از دو روش رایج برای این کار استفاده می‌شود:

1. قالب آجری (رایج‌ترین روش): در این روش، پس از خاک‌برداری و رسیدن به تراز مورد نظر، دور تا دور محلی که قرار است بتن مگر ریخته شود، یک دیوار به ارتفاع حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر با آجرچینی اجرا می‌شود. این قالب آجری ارزان، سریع و کارآمد است و نیازی به باز کردن پس از بتن‌ریزی ندارد و به عنوان بخشی از کار باقی می‌ماند.
2. قالب چوبی یا فلزی (کمتر رایج): در پروژه‌هایی که به هر دلیل نیاز به استفاده مجدد از قالب‌ها باشد یا سطح بسیار دقیق‌تری مد نظر باشد، می‌توان از قالب‌های موقت چوبی (تخته) یا قالب‌های مدولار فلزی استفاده کرد. این قالب‌ها پس از گیرش اولیه بتن مگر باز شده و در نقاط دیگر پروژه به کار گرفته می‌شوند. این روش به دلیل هزینه بالاتر و زمان‌بر بودن، برای بتن مگر کمتر استفاده می‌شود.

پس از اجرای قالب، کف بستر با غلتک‌های دستی یا ماشینی (کمپکتور) کوبیده شده و برای شروع بتن‌ریزی آماده می‌شود.

نحوه تخریب بتن مگر

تخریب بتن مگر به دلیل مقاومت پایین و ضخامت کم (معمولاً ۱۰ سانتی‌متر)، فرآیند نسبتاً ساده‌ای است. برخلاف بتن سازه‌ای، بتن مگر فاقد آرماتور است که این موضوع کار تخریب را بسیار آسان‌تر می‌کند. روش تخریب به حجم کار و ابزارهای در دسترس بستگی دارد:

• تخریب دستی (برای حجم کم): برای اصلاح بخش‌های کوچک یا تخریب‌های محدود، می‌توان از ابزارهای دستی مانند پتک و قلم استفاده کرد. با وارد کردن ضربات ممتد، بتن به راحتی خرد شده و جدا می‌شود.
• تخریب با ابزار برقی (روش رایج): استفاده از چکش‌های برقی (پیکور یا دریل‌های چکشی بزرگ) متداول‌ترین و کارآمدترین روش است. اپراتور با استفاده از این ابزارها به سرعت می‌تواند مساحت زیادی از بتن مگر را خرد کرده و برای بارگیری آماده کند.
• تخریب با ماشین‌آلات سنگین (برای حجم بسیار بالا): در پروژه‌های بزرگ که نیاز به تخریب کامل و سریع بتن مگر در سطح وسیع باشد، می‌توان از ماشین‌آلات سنگین‌تری مانند مینی لودر مجهز به چکش هیدرولیکی (پیکور) استفاده نمود.

از آنجایی که این بتن فاقد میلگرد است، نخاله‌های حاصل از تخریب آن به راحتی قابل جمع‌آوری و بارگیری هستند.

میزان مقاومت بتن مگر چقدر است؟

مقاومت بتن مگر به طور قابل توجهی پایین‌تر از بتن سازه‌ای است و هدف از طراحی آن نیز رسیدن به مقاومت بالا نیست. مقاومت فشاری بتن مگر معمولاً در بازه ۱۰ تا ۱۵ مگاپاسکال (MPa) قرار دارد. این مقدار معادل رده مقاومتی C10 تا C15 در استانداردها است.

برای مقایسه، مقاومت فشاری بتن مورد استفاده در فونداسیون، ستون‌ها و تیرها معمولاً از ۲۵ مگاپاسکال (رده C25) شروع شده و به مقادیر بسیار بالاتری نیز می‌رسد.

دلیل این مقاومت پایین، عیار سیمان کم آن است. در طرح اختلاط بتن مگر، حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم سیمان در هر متر مکعب بتن استفاده می‌شود، در حالی که این مقدار برای بتن سازه‌ای معمولاً بیش از ۳۰۰ کیلوگرم بر متر مکعب است. این مقاومت اندک برای اهداف غیرسازه‌ای بتن مگر، یعنی ایجاد یک سطح کار تمیز و جلوگیری از تماس مستقیم فونداسیون با خاک، کاملاً کافی و بهینه است.

مزایای بتن مگر چیست؟

استفاده از بتن مگر، علی‌رغم سادگی و عیار سیمان پایین، مزایای فنی و اجرایی بسیار مهمی را در مراحل ابتدایی ساخت‌وساز فراهم می‌کند که هزینه اندک آن را کاملاً توجیه می‌کند. اصلی‌ترین مزایای آن عبارتند از:

• ایجاد یک سطح صاف و رگلاژ شده: مهم‌ترین وظیفه بتن مگر، ایجاد یک سطح کاملاً تراز، صاف و تمیز برای اجرای مراحل بعدی، خصوصاً آرماتوربندی فونداسیون است. بدون این سطح، آرماتوربندی روی خاک ناهموار و آلوده انجام می‌شود که هم دقت کار را پایین می‌آورد و هم باعث آلودگی آرماتورها می‌شود.
• جلوگیری از جذب آب بتن اصلی: خاک خشک می‌تواند آب بتن فونداسیون را به سرعت جذب کند. این امر فرآیند کیورینگ (عمل‌آوری) بتن را مختل کرده و باعث افت شدید مقاومت آن می‌شود. بتن مگر به عنوان یک لایه نفوذناپذیر، از این اتفاق جلوگیری می‌کند.
• جلوگیری از نفوذ مواد شیمیایی خاک به فونداسیون: خاک ممکن است حاوی سولفات‌ها و سایر مواد شیمیایی خورنده باشد که به مرور زمان به بتن و میلگردهای فونداسیون آسیب می‌زنند. لایه بتن مگر به عنوان یک سد محافظ عمل می‌کند.
• تسهیل در جایگذاری اسپیسرها: برای رعایت پوشش بتنی (کاور) دقیق آرماتورها، اسپیسرها باید روی یک سطح سخت و صاف قرار گیرند. بتن مگر این بستر ایده‌آل را فراهم می‌کند و از فرو رفتن اسپیسرها در خاک جلوگیری می‌نماید.
• سهولت در اجرای قالب‌بندی: اجرای قالب‌بندی فونداسیون بر روی یک سطح صاف و مشخص بسیار دقیق‌تر و آسان‌تر از اجرای آن روی خاک ناهموار است.

قیمت اجرای بتن مگر

• قیمت دستمزد اجرای بتن مگر به عوامل زیر بستگی دارد :
• روش تخلیه بتن مگر که می تواند با پمپ یا به صورت دستی انجام شود .
• در صورت تخلیه دستی ، نزدیکی محل تخلیه با محل استقرار تراک میکسر
• ضخامت بتن مگر
• لزوم قالب بندی نوارهای فونداسیون یا عدم لزوم این موضوع
• شیفت کاری شب یا روز

اگر بخواهیم قیمت دستمزد به صورت متوسط برحسب مترمربع گفته شود، می توان مبلغ 60،000 تومان را پیشنهاد کرد که ایم قیمت می تواند بر حسب شرایط فوق تغییر کند.

نکات مهم در اجرای بتن مگر

• حتی الامکان از ماسه دوبار شور برای ساخت بتن مگر استفاده شود .
• با توجه به ضخامت کم بتن مگر، در فصل سرد سال از این کار صرفنظر کرده یا اینکه تمهیدات گرمایشی پیش بینی شود.
• حتما تراز کف گود کنترل شود.

• سعی شود برای کم کردن پرت کار در فونداسیون های نواری ، حتی الامکان قالب بندی توسط تخته   سانتی انجام شود .
• در گچ ریزی و مشخص کردن محل نوارهای فونداسیون دقت شود تا از دوباره کاری جلوگیری شود .

جمع بندی

اجرای صحیح بتن مگر فونداسیون برای ایجاد بستر مناسب و تضمین استحکام فونداسیون ساختمان ضروری است. این لایه به‌عنوان یک سد رطوبتی عمل کرده و سطح یکنواختی برای قرارگیری قالب‌ها و آرماتورهای فونداسیون فراهم می‌آورد. در صورتی که بتن مگر به‌درستی اجرا نشود، ممکن است مشکلاتی مانند جذب رطوبت از خاک به داخل بتن اصلی، ترک‌خوردگی یا ناپایداری سطح فونداسیون به‌وجود آید که می‌تواند تأثیرات منفی زیادی بر استحکام کلی سازه داشته باشد. بنابراین، رعایت نکات فنی در این مرحله بسیار مهم است. اگر می‌خواهید صفر تا صد اجرای ساختمان را یاد بگیرید و با تمامی مراحل و نکات اجرایی به‌طور کامل آشنا شوید، دوره فنون اجرای ساختمان به شما کمک خواهد کرد تا از جزئیات صحیح اجرای مراحل ساخت‌وساز، از جمله بتن مگر فونداسیون، آگاهی پیدا کنید.

نویسنده: مهندس علی بهرامیان بذل

علی بهرامیان هستم.مجری، ناظر و محقق مباحث حقوقی و فنی ساختمان سازی و همیشه از آگاهی دادن و ارائه محتوای کاربردی به دیگران لذت می‌برم.