با مطرح‌شدن مباحث حقوقی در فضاهای مجازی و آشکار شدن محکومیت‌های قضایی و انتظامی مهندسان ناظر و عدم آگاهی مهندسان از شرح وظایف و حوزه مسئولیت‌ها و اختیارات ایشان، این باور اشتباه را در میان سازندگان ایجاد کرده که مهندس ناظر می‌بایست همواره در کارگاه حضورداشته و مانند یک ناظر مقیم عمل نماید.
البته برخی سازندگان، پا را فراتر نهاده و گمان می‌کنند ناظر موظف است دستورات اجرایی نیز به اکیپ اجرایی و پیمانکاران داده و از ایجاد خطاهای اجرایی در ساختمان جلوگیری نماید، یعنی وظایف مهندس مجری ساختمان را در کارگاه ایفا نمایند.
در این مقاله قصد داریم این باور غلط را شکسته و جایگاه مهندسان ناظر را در ساخت‌وساز شهری، از این منظر نگاه کنیم.
اما برای بررسی دقیق‌تر، ابتدا باید به توضیح چند موضوع بپردازیم:
1) نظارت مستمر:
نظارت مستمر یعنی، ناظر به‌گونه‌ای عملیات اجرایی ساختمان تحت نظارت خود را کنترل نماید که از تمام مراحل اجرا، مطلع باشد اما زمان و نحوه این نظارت درجایی گفته نشده و ناظر می‌تواند هر زمان این کار را انجام دهد.
در این نظارت خروجی‌های ناظر است که تعیین‌کننده بوده و در زمان وقوع حوادث و یا تخلفات اجرایی که مالک محکوم‌شده است می‌تواند ناظر را تبرئه یا محکوم نماید. این خروجی‌ها عبارت‌اند از: گزارش‌های مرحله‌ای، دستور کارها یا مکاتبات بین ناظر و سایر مهندسان، سازمان استان، بازرسی اداره کار، مرجع صدور پروانه، ماده 35 و… این نظارت مربوط است به‌نظام‌مهندسی ساختمان و ساخت‌وساز شهری.
2) نظارت مقیم:
در نظارت مقیم که مربوط است به‌نظام فنی اجرایی و پروژه‌های عمرانی، مهندس ناظر به استخدام یک شرکت حقوقی که از طرف کارفرما به‌عنوان مشاور انتخاب‌شده، درآمده و در یک بازه زمانی مشخص بر عملیات اجرایی نظارت می‌کند.
ازآنجاکه قصد نداریم به نظارت مقیم در این مقاله بپردازیم، فقط به این نکته می‌پردازیم که ناظر مقیم نیز می‌تواند محکومیت‌های قضایی، براثر دستورات کتبی که به پیمانکار داده است دریافت نماید.
3) ناظر در نظارت مستمر:
شخصی است حقیقی یا حقوقی که وظیفه دارد عملیات ساختمانی را که توسط مجری احداث می‌شود، در حیطه صلاحیت خود، ازلحاظ انطباق ساختمان با مشخصات مندرج در پروانه، نقشه‌ها، محاسبات و مشخصات فنی منضم به آن و مقررات ملی ساختمان نظارت کرده و در پایان کار مطابقت عملیات اجرایی ساختمان را با مدارک فوق، گواهی نماید.
4) مجری:
شخصی است حقیقی یا حقوقی که دارای پروانه اشتغال به کار از وزارت راه و شهرسازی است و مطابق با قراردادهای همسان که با مالکان منعقد می‌نماید، اجرای ساختمان را بر اساس نقشه‌های مصوب و کلیه مدارک منضم به قرارداد بر عهده‌دارد. مجری ساختمان نماینده فنی مالک در اجرای ساختمان بوده و پاسخگوی کلیه مراحل اجرای کار به ناظر و دیگر مراجع کنترل ساختمان می‌باشد.
تمام عملیات اجرایی باید توسط مجری انجام شود.
5) مالک یا کارفرما:
شخصی حقیقی یا حقوقی که مالک یا قائم‌مقام قانونی مالک در کارگاه ساختمانی بوده و انجام عملیات ساختمانی و مسئولیت ایمنی آن را بر طبق قرارداد کتبی به پیمانکار یا فرد خویش‌فرما واگذار می‌کند.
درصورتی‌که صاحب‌کار خود رأساً، اجرای عملیات ساختمانی را عهده‌دار شود، کارفرما محسوب می‌شود.
خروجی‌های ناظر باید شامل چه مواردی باشد؟
همان‌طور که گفته شد، در نظارت مستمر آنچه اهمیت دارد، ساعت حضور ناظر در کارگاه نیست، بلکه حاصل این دوره نظارتی است که می‌بایست نشان‌دهنده یک دوره به‌هم‌پیوسته بوده و بیانگر این موضوع باشد که ناظر، از زمان شروع بکار تا پایان کار را به‌صورت مستمر و پیوسته، کلیه عملیات ساختمانی را تحت نظر داشته و هر مرحله را قبل از پوشیده شدن، توسط مرحله بعد ازلحاظ انطباق آن مرحله با مدارکی که قانون ذکر کرده است، کنترل و به مراجع ذی‌ربط گزارش داده است.
اما این گزارش‌ها، دستور کارها یا مکاتباتی که ناظر باید داشته باشد می‌بایست شامل موارد ایمنی و فنی باشد.
مطابق ماده 7 آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی که به استناد ماده 85 قانون کار جمهوری اسلامی ایران تدوین گردیده و در مورد کلیه کارگاه‌های ساختمانی لازم‌الاجرا بوده و می‌توان گفت که بر مبحث 12 مقررات ملی ساختمان ارجحیت دارد، به‌صراحت اشعار می‌دارد: هرگاه ناظر در ارتباط با نحوه اجرای عملیات ساختمانی ایراداتی را مشاهده نماید که احتمال خطر وقوع حادثه را در برداشته باشد، باید فوراً مراتب را باراهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های لازم، کتباً به کارفرما یا مرجع صدور پروانه ساختمان تسلیم نماید. کارفرما نیز موظف است تمام یا قسمتی از کارگاه را که موردایراد و اعلام‌خطر واقع‌شده متوقف و کارگران را از محل خطر دور و اقدامات مقتضی در مورد رفع خطر را به عمل آورد.
تا اینجا متوجه شدیم که ناظر باید در خصوص موارد ایمنی، در دستور کارهای کتبی خود راه‌حل و پیشنهاد برای رفع خطر ارائه نماید که توصیه می‌شود درصورتی‌که مالک اقدامی برای رفع خطر بر اساس دستورالعمل ناظر نکرد، همان گزارش را کتباً در زمان مؤثر آن، به اطلاع واحد بازرسی اداره کار ابلاغ و رسید دریافت نماید.
اما در خصوص موارد فنی که باید ناظر ساختمان را از این حیث نیز کنترل نماید، درجایی به این صراحت گفته نشده که ناظر باید راهکار اجرایی به مالک یا سازنده یا مجری ارائه نماید.
تمام قوانین جاری در حوزه ساخت‌وساز شهری، ازجمله مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، قانون نظام‌مهندسی و تبصره 7 ماده 100 قانون شهرداری‌ها، ناظر را به نظارت مستمر بر عملیات اجرایی و اعلام موارد تخلف مالک یا سازنده در موعد مقرر به مرجع صدور پروانه مکلف کرده است.
یعنی ناظر می‌بایست قبل از شروع هر مرحله از عملیات اجرایی، تمام موارد فنی را بر اساس نقشه‌ها و مشخصات فنی و ضمایم آن استخراج کرده و طی دستور کار کتبی به سازنده یا مجری ابلاغ نماید و اگر ایشان بر اساس این دستور کار اقدام نکردند می‌بایستی همین موارد به‌عنوان تخلف به مرجع صدور پروانه و سازمان استان اعلام گردد.
چند نمونه از دستور کارهایی که ناظر باید به سازنده یا مجری ابلاغ و رسید دریافت نماید (برگرفته از کتاب ضمیمه پکیج گزارش‌نویسی مهندس ناظر):
1) دستور کار مهندس ناظر سازه (درصورتی‌که در نقشه‌ها سازه نگهبان خرپایی طراحی گردیده است)
جناب آقای / سرکار خانم… … (مالک/ مجری / نماینده قانونی مالک)
با سلام
احتراماً ” این‌جانب… … . مهندس ناظر سازه ملک به شماره پرونده شهرداری… … . به آدرس… … … . بدین‌وسیله موارد ایمنی و فنی زیر را در مرحله گودبرداری ساختمان به شما ابلاغ می‌نمایم:
• کلیه عملیات اجرایی توسط مجری صاحب صلاحیت انجام‌شده و قبل از شروع بکار، صلاحیت مدارک لازم جهت تائید ایشان به این‌جانب تحویل شود.
• قبل از گودبرداری، حفاری چاهه‌ای سازه نگهبان مطابق نقشه‌ها انجام شود.
• اعضا عمودی سازه نگهبان، در محل خود مستقر و تا تراز مشخص‌شده اقدام به بتن‌ریزی با عیار… . گردد.
• سپر خاکی به میزان… … . متر از دیوار ساختمان‌های پلاک مجاور در ضلع‌های… … و… … رعایت گشته و دست‌نخورده باقی بماند.
• لبه‌های گود مطابق آیین‌نامه مبحث 12 به‌صورت کامل ایمن و قابل‌اطمینان پوشانده شود.
• علائم هشداردهنده در خارج گود و نیز داخل کارگاه نصب گردد.
• زنگ خطر در کارگاه نصب‌شده نیروهای اجرایی نسبت به عملکرد در مقابل آژیر خطر، توجیه شوند.
• عملیات گودبرداری توسط… … . (نوع ماشین آلان متناسب با گود) انجام شود.
• بیمه مسئولیت مدنی کارفرما در قبال اموال و اشخاص مجاور تهیه شود. (درصورتی‌که پلاک‌های مجاور خطر ریزش دارند.)
• حتماً در زمان مشخص کردن محدوده گودبرداری مهندس ناظر نقشه‌بردار یا معمار نیز در کارگاه حضورداشته باشند.
• گودبرداری تا تراز مشخص‌شده در نقشه‌ها انجام شود و در صورت نیاز و صلاحدید ناظر سازه باید تا تراز مورد ادامه یابد.
• قبل از اتمام گودبرداری، با اکیپ آرماتوربند و قالب‌بند صاحب صلاحیت قرارداد منعقد کرده و یک نسخه از قرارداد را به این‌جانب تحویل دهید.
• قبل از اتمام گودبرداری اقدام به خرید آرماتورهای موردنیاز فونداسیون نموده و هماهنگی‌های لازم انجام شود تا به‌محض اتمام عملیات گودبرداری، سریعاً اقدام به اجرای فونداسیون گردد.
• از بازماندن دیواره‌های گود برای مدت طولانی به‌شدت خودداری گردد.
• عمق گودبرداری مطابق با نقشه‌های سازه و معماری بوده و به تائید مهندس ناظر نقشه‌بردار یا معمار و سازه برسد.
• چاهه‌ای موجود، حتماً قبل از گودبرداری علامت‌گذاری شده و بعد از اتمام، مطابق با دستور کار ناظر سازه پر شوند.
• در صورت برخورد با فونداسیون مشترک یا سنگ که با فونداسیون همسایه درگیر است، حتماً با ناظر سازه هماهنگی کرده و مطابق با آن برخورد گردد.
• حتماً استحکام خاک کف گود در تراز موردنظر، به تائید این‌جانب رسیده و در صورت نیاز حفاری ادامه یافته و عمق اضافه حفاری، توسط سنگ چینی یا قلوه بتن پر شود.
(رسید از مالک) مهر و امضا ناظر
2) دستور کار ایمنی توسط ناظر سازه
جناب آقای / سرکار خانم… … (مالک/ مجری / نماینده قانونی مالک)
با سلام
بدین‌وسیله این‌جانب… … . مهندس ناظر سازه ملک به شماره پرونده شهرداری… … . به آدرس… … … … … … … موارد ایمنی زیر را در مرحله گودبرداری ساختمان به شما ابلاغ می‌نمایم:
• ایجاد راه دسترسی به‌صورت پله یا رمپ ایمن، جهت رفت‌وآمد نفرات و نیز حمل‌ونقل مصالح و وسایل موردنیاز
• استفاده کلیه نیروهای اجرایی از وسایل ایمنی اعم از دستکش، کفش کار، کلاه ایمنی، عینک و …
• خم و برش میلگرد توسط دستگاه خم و برش، توسط کارگران ماهر انجام شود.
• کابلها و سیم‌های برق مربوط به دستگاه‌های برقی، حتماً از مسیر ایمن عبور داده شوند.
• سرویس بهداشتی و محل اقامت کارگران و اتاقک نگهبانی، حتماً در محل ایمن احداث‌شده و مسائل بهداشتی مربوطه رعایت گردد.
• لبه‌های گود حتماً توسط علائم و نوار خطر مشخص‌شده و ایمن گردد.
• حصار کشی اطراف گود منطبق بربند 12-2-3-1 مبحث دوازدهم
• لزوم استفاده از مجری ذیصلاح و عوامل اجرایی دارای گواهینامه مهارت فنی
• عدم استفاده از کارگران اتباع بیگانه فاقد مجوز کار و کارگران زیر 18 سال و بالای 62 سال
• استفاده از وسایل هشداردهنده خطر در اطراف گود برای عوامل اجرایی
• استفاده از لوازم حفاظتی مثل داربست و غیره برای تضمین ایمنی عابران و همسایگان
• معرفی مسئول ایمنی برای گودهای بیش از 2 متر. (در گودهای کمتر 2 متر نیز در صورت تشخیص ناظر باید این مورد ذکر گردد)
3) دستور کار فنی ناظر معمار یا نقشه‌بردار در مرحله فونداسیون
جناب آقای / سرکار خانم… … (مالک/ مجری / نماینده قانونی مالک)
با سلام
بدین‌وسیله این‌جانب… … . مهندس ناظر نقشه‌بردار یا معمار ملک به شماره پرونده شهرداری… … . به آدرس… … … … … … … موارد فنی زیر را در مرحله گودبرداری ساختمان به شما ابلاغ می‌نمایم:
• تراز کف گود از تراز 0.00 به میزان… … متر پایین‌تر می‌باشد.
• کلیه زوایا و ابعاد، مطابق با نقشه‌های مصوب در فونداسیون رعایت شود.
• درز انقطاع در زمان جانمایی ستون‌ها و دیوارهای برشی، حتماً رعایت گردیده و قبل از اجرا به تائید این‌جانب برسد.
• جانمایی چاه آسانسور و ریشه راه‌پله به‌دقت مشخص‌شده و قبل از اجرا به تائید این‌جانب برسد.
• بر و کف ساختمان مطابق با نقشه‌های مصوب، تعیین‌شده و اجرا گردند.
• در زمان جانمایی ستون‌ها در قسمت ورودی حتماً دقت شود تا جابجایی ستون، باعث حذف پارکینگ نشود.
• عرض اصلاحی معبر، حتماً مطابق پروانه رعایت گردد. (در صورت وجود عقب‌نشینی در ملک)
• طول و عرض زمین مطابق نقشه و پروانه اجرا گردد.
همان‌طور که مشاهده می‌شود در هیچ‌کدام یک از موارد فوق ناظر اشاره‌ای به مصالح خاص، افراد خاص و… نکرده و فقط از حیث انطباق با قانون به مرحله اجرایی نگاه کرده است.
سخن پایانی:
مالکان عزیز توصیه می‌شود به‌جای اینکه دنبال مقصر کردن ناظر و طراح و سازمان و… در تخلفات و ایرادات اجرایی ساختمان خود باشید، سعی کنید از مجریان ذیصلاح استفاده کنید تا ساختمان شما بدون ایراد یا با ایراد کمتری احداث شود. همچنین مهندسان ناظر ساختمانی هم در تمام گزارشات خود به موضوع عدم حضور مجری ذیصلاح در کارگاه اشاره نمایید.
مهندس علی بهرامیان بذل
سلام وقتتون بخیر .آیا دادن دستور کار کتبی برای موارد فنی اجباری است و اگر مالک از گرفتن دستور کار خودداری کرد در موارد فنی باید ابلاغ قضایی شود؟ و آیا بدلیل انجام نشدن این کار می‌توان ناظر را به شورای انتظامی معرفی کرد؟
سلام وقت بخیر ارائه دستورکار فنی به معنی اینکه ناظر راهکار اجرایی یا نوع مصالح را برای مالک تعیین کند به هیچ عنوان جزو وظایف ناظر نبوده و این کار باید توسط مجری انجام شود . دستورکار فنی ناظر به این صورت است که ناظر بنویسد مقطع مورد نظر مغایر با نقشه ها بوده و می بایست بر اساس نقشه مصوب اصلاح شود . حتی این موضوع هم جزو وظایف ناظر نیست بلکه بخاطر عدم صدور گزارشات در موعد مقرر ، توصیه ی شود به مالک طی دستورکار اعلام شود تا ایشان بعدا ادعای عدم حضور ناظر یا عدم اطلاع رسانی یا گزارش خارج از موعد را نداشته باشند .
سلام چندین بار که برای نظارت رفته ام سر پروژه.مجری نبوده آیا باید گزارش بشه این موضوع؟بنده ناظر معمار هستم.ممنون
سلام . بله عدم حضور مجری ذیصلاح حتما باید گزارش شود .
سلام مهندس بهرامیان الان در استان های همدان کرمانشاه قزوین قم گلستان تا حدود زیادی مجری اجباری هست آیا این مجری هیچ نقشی یا مسیولیتی نداره؟ من سه کار نظارتی داشتم هر سه تاش مجری داشت حتی یکبار مجری هاشونو ندیدم تحقیقی کردم متوجه شدم یکیشون صد میلیونم گرفته بوده بعد کار وال پست هاش مشکل داشت زنگ بهش زدم گفتم بیا اصلاح کنین با مالک گفت خارج از کشور رفتم فعلا نمیتونم بیام اگه اینجوریه که همه ما ناظرا از نظارت بیایم بیرون بریم مجری بشیم صد میلیون گرفته رفته خوش گذرونی کل مسیولیتم افتاده گردن من و ناظر معماری لطفاً در مورد مجریان هم مطلب بگذارین و به مالکین آگاهی بدین که وقتی صد میلیون به مجریشون دادن ازش کارایی هم بخوان